Κ. Ζωγράφου - Καταστατικές Διαμορφώσεις της Ρήτρας Αξίωσης Εταιρικής Συμμετοχής του Αποχωρούντος Εταίρου σε Ο.Ε.

Legal insight

Ιούνιος 2025

Κατερίνα Ζωγράφου, ΜΔΕ

Περίληψη: Η αξίωση του αποχωρούντος εταίρου σε ομόρρυθμη εταιρεία (Ο.Ε.) για απόδοση της εταιρικής του συμμετοχής αποτελεί αναπαλλοτρίωτο δικαίωμα και δεν μπορεί να αποκλειστεί καταστατικά. Το παρόν άρθρο εξετάζει το νομικό πλαίσιο που διέπει αυτή την αξίωση, αναλύει τις επιτρεπτές και ανεπίτρεπτες καταστατικές ρυθμίσεις, και παρουσιάζει τη σχετική νομολογιακή προσέγγιση. Ιδιαίτερη έμφαση δίδεται στη σημασία της προληπτικής ρύθμισης των όρων αποχώρησης, ώστε να διασφαλίζεται η ισορροπία μεταξύ των εταίρων και η βιωσιμότητα της εταιρείας.

1. Εισαγωγή

Η αποχώρηση ενός εταίρου από ομόρρυθμη εταιρεία (Ο.Ε.) αποτελεί κρίσιμη στιγμή για τη διατήρηση της ισορροπίας μεταξύ της ομαλής συνέχειας της επιχειρηματικής δραστηριότητας και της προστασίας των δικαιωμάτων του αποχωρούντος. Ο εταίρος που αποχωρεί έχει αξίωση να του αποδοθεί η πλήρης αξία της εταιρικής του συμμετοχής, καθώς και η αναλογία των εταιρικών κερδών που έχουν πραγματοποιηθεί έως τον χρόνο αποχώρησής του.

Η αξίωση αυτή, αν και μπορεί να ρυθμιστεί καταστατικά ως προς τον τρόπο και τον χρόνο ικανοποίησής της, δεν είναι ελευθέρως διαπραγματεύσιμη, καθώς συνιστά ουσιώδες συστατικό στοιχείο της εταιρικής συμμετοχής. Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι να αναδείξει το νομικό και λειτουργικό πλαίσιο των καταστατικών ρητρών που ρυθμίζουν την εν λόγω αξίωση, υπό το πρίσμα της νομοθεσίας, της νομολογίας και της επιχειρηματικής πρακτικής.

2. Αποχώρηση εταίρου: Δικαίωμα αποζημίωσης και καταστατικές ρήτρες

2.1 Ο πυρήνας της εταιρικής συμμετοχής και η φύση της αξίωσης

Η συμμετοχή σε προσωπική εταιρεία, όπως η Ο.Ε., εδράζεται σε σχέση εμπιστοσύνης, συνεργασίας και συλλογικής δράσης. Ο εταίρος δεν περιορίζεται σε χρηματοδοτική συμβολή, αλλά ενσωματώνεται ενεργά στη λειτουργία της επιχείρησης και συμμετέχει τόσο στα οικονομικά οφέλη όσο και στους κινδύνους. Θεμελιώδης κανόνας του δικαίου των προσωπικών εταιριών αποτελεί ο λεγόμενος «πυρήνας της εταιρικής συμμετοχής». Ο τελευταίος περικλείει εταιρικά δικαιώματα, τα οποία τυγχάνουν «σχετικώς αναφαίρετα», καθώς δύνανται να περιοριστούν ή να αποκλειστούν με την συναίνεση του θιγόμενου εταίρου, αλλά και «απολύτως αναφαίρετα» τα οποία δεν μπορούν να περιοριστούν ή να αποκλειστούν, ούτε με την συναίνεση του θιγόμενου εταίρου αλλά ούτε και με καταστατική πρόβλεψη.

Μεταξύ των απολύτως αναφαίρετων εταιρικών δικαιωμάτων συγκαταλέγεται και η αξίωση του αποχωρούντος εταίρου να λάβει την πλήρη οικονομική αξία της εταιρικής του συμμετοχής όπως αυτή διαμορφώνεται κατά τον χρόνο αποχώρησής του. Η αξίωση αυτή περιλαμβάνει όχι μόνο την αρχική εισφορά του, αλλά και την αναλογία του στα καθαρά κέρδη και στο ενεργητικό που δημιουργήθηκε όσο ήταν εταίρος.

Η μόνη περίπτωση αποκλεισμού αυτής της αξίωσης προβλέπεται ρητά στον νόμο (α. 261 παρ. 3 ν. 4072/2012) και λαμβάνει χώρα όταν ένας εταίρος αποχωρεί πρόωρα και χωρίς βάσιμο λόγο από την εταιρεία που είχε προσδιορισμένο χρόνο διάρκειας. Ακόμα όμως, και σε αυτή την περίπτωση απαιτείται παρέμβαση δικαστηρίου για να κριθεί εάν υπήρχε πράγματι έλλειψη σπουδαίου λόγου αποχώρησης.

2.2 Επιτρεπτές ρυθμίσεις στο καταστατικό

Αν και ο αποκλεισμός της αξίωσης είναι ανεπίτρεπτος, ο νόμος αναγνωρίζει την ευχέρεια των εταίρων να ρυθμίζουν τη διαδικασία, τον τρόπο και τον χρόνο καταβολής της. Επιτρεπτές καταστατικές ρυθμίσεις είναι όσες δεν αλλοιώνουν το ουσιώδες περιεχόμενο του δικαιώματος και εξυπηρετούν την ασφάλεια δικαίου, τη ρευστότητα της εταιρείας και τη λειτουργική συνέχεια. Καταστατικές ρυθμίσεις που οδηγούν σε πλήρη μηδενισμό της αξίωσης, έστω και συγκαλυμμένα, δεν γίνονται δεκτές ούτε με επίκληση συμβατικής ελευθερίας.

Ενδεικτικά παραδείγματα θεμιτών καταστατικών ρητρών:

• Λογιστική αποτίμηση μεριδίου: Η αποτίμηση της αξίας του μεριδίου γίνεται βάσει των λογιστικών βιβλίων της εταιρείας, συνήθως με αναφορά στον τελευταίο ισολογισμό, χωρίς να συνυπολογίζεται ενδεχόμενη υπεραξία.
• Εξαίρεση υπεραξίας (goodwill): Ρήτρα που αποκλείει την αξίωση του αποχωρούντος εταίρου για μέρος της αξίας που συνδέεται με τη φήμη ή την πελατεία της εταιρείας, μειώνοντας έτσι την αποζημίωση.
• Καταβολή σε δόσεις: Η αποζημίωση προς τον αποχωρούντα καταβάλλεται τμηματικά σε συμφωνημένο χρονικό διάστημα, προκειμένου να διευκολυνθεί η οικονομική ρευστότητα της εταιρείας.
• Αναβολή πληρωμής λόγω υποχρεώσεων: Προβλέπεται η δυνατότητα καθυστέρησης της πληρωμής αποζημίωσης εφόσον η άμεση καταβολή θα έθετε σε κίνδυνο τη φερεγγυότητα ή τη λειτουργία της εταιρείας.
• Καθορισμένο ποσό αποζημίωσης (exit clause): Η ρήτρα ορίζει εκ των προτέρων ένα συγκεκριμένο, συνήθως χαμηλότερο, ποσό ως αποζημίωση για την αποχώρηση, ανεξάρτητα από την πραγματική οικονομική αξία της συμμετοχής.

• Ρήτρα υπερημερίας: Προβλέπει συνέπειες (π.χ. τόκους υπερημερίας) σε περίπτωση καθυστέρησης καταβολής της αποζημίωσης, ως μέτρο προστασίας του αποχωρούντος εταίρου από αδικαιολόγητη αναμονή.

2.3 Δικαστικός έλεγχος και καταχρηστικότητα ρητρών

Τα ελληνικά δικαστήρια διαμορφώνουν σταθερή γραμμή ως προς την ακυρότητα ρητρών αποκλεισμού της εν λόγω αξίωσης. Όροι που προβλέπουν μηδενική αποζημίωση ή αφήνουν την καταβολή της στην απόλυτη ευχέρεια των λοιπών εταίρων, χωρίς αντικειμενικό και σαφές πλαίσιο, κρίνονται αντίθετοι με τις αρχές της καλής πίστης και της εταιρικής ισότητας.

Αντίθετα, γίνονται δεκτές καταστατικές προβλέψεις που:

• Οριοθετούν με σαφήνεια και αντικειμενικότητα τον υπολογισμό της αξίας του μεριδίου,
• επιτρέπουν εύλογες καθυστερήσεις ή τμηματικές καταβολές, εφόσον υπηρετούν ανάγκες ρευστότητας,
• και διασφαλίζουν την ασφάλεια δικαίου και τη βιώσιμη λειτουργία της εταιρείας.

Η ρύθμιση αυτών των ζητημάτων κατά τρόπο προληπτικό, συμβάλλει αποφασιστικά στην αποφυγή συγκρούσεων και δικαστικών αντιδικιών, που συχνά παραλύουν τη λειτουργία μικρών και μεσαίων εταιρικών σχημάτων.

3. Αντί επιλόγου

Η αποχώρηση ενός εταίρου από μία Ο.Ε. δεν πρέπει να αποτελεί παράγοντα διατάραξης για την εταιρεία ούτε πηγή αδικίας για τον αποχωρούντα. Η σαφής, προνοητική και ισορροπημένη καταστατική ρύθμιση της σχετικής αξίωσης αποτελεί ουσιώδες εργαλείο για την αποφυγή συγκρούσεων, τη διατήρηση της επιχειρησιακής σταθερότητας και την εμπέδωση εμπιστοσύνης μεταξύ των εταίρων. Είναι επομένως σημαντικό, οι εταίροι, να διαμορφώνουν ρήτρες αποχώρησης που να αντανακλούν τις ιδιαίτερες συνθήκες της εταιρείας τους, διασφαλίζοντας τη δικαιοσύνη και την προβλεψιμότητα.